Partizanska ubistva nisu vršena tajno, bez svjedoka, već naprotiv, tu je riječ o teatralnim ubistvima, sa puno svjedoka, svojevrsnom „publikom“. (Radački brijeg na Ljubomiru, Jasenik kod Gacka…). Akteri tih zločina nisu se skrivali, već isticali u ubijanju srpskih civila, što je ratni zločin bez presedana u istoriji Hercegovine. Ovi zločini su ranije tumačeni da su počinjeni u cilju zastrašivanja srpskog naroda, kako bi se priključio komunističkom pokretu. Danas se sa sigurnošću može tvrditi da su ovi zločini vršeni sa ciljem uništenja srpskog naroda, njegovog nacionalnog i duhovnog (svetosavskog) identiteta. To potvrđuje i činjenica da se najveći dio hercegovačkih Srba poslije ovih partizanskih zločina priključio Ravnogorskom pokretu – četnicima i protjerao partizane iz istočne Hercegovine sredinom 1942. godine.

Sava Kovačević i Vojin Popović (Petar Božović) 1942.

Od Drugog svjetskog rata prošlo je više od 71 godinu. U tom dugom periodu desilo se puno toga, što je neminovno promijenilo pogled na istoriju Drugog svjetskog rata, posebno na našim prostorima. Danas se taj period ne može objektivno posmatrati, ako se samo prihvati ideološka istorija koju je vrh KPJ nametnuo kao zvaničnu i koja se skoro pola vijeka učila u školama i zbog toga postala skoro stereotip naše istorije. Poslije toliko godina, otvoreni su mnogi arhivi i istorijski podaci dostupni su javnosti više nego ikada. To je omogućilo da se o tom periodu dobije drugačije gledište, s obzirom na činjenice i podatke, puno objektivnije. Sve te događaje, koje su obilježila velika stradanja i podjele, danas posmatramo iz ugla srpskog naroda i srpske istorije, odnosno kakve su posljedice ti događaji imali po narod. Podjele  iz tog vremena izmirene su u Odbrambeno – otadžbinskom ratu 1991 – 1995. godine, kada se srpski narod ujedinjen oko nacionalnih i duhovnih ideala, suprostavio istim neprijateljima kao i iz 1941. i stvorio Republiku Srpsku, što je veliki zalog te generacije za buduća srpska pokoljenja.

Ovaj put donosimo podatke iz novije literature koja događaje iz vremena Drugog svjetskog rata posmatra objektivnije, bez ideoloških okvira, koristeći podatke iz različitih izvora i sa istorijske distance od sedam decenija, koji omogućava objektivnije pristupe istorijskim događajima i ličnostima.

Odmah po izbijanju Drugog svjetskog rata srpski narod bio je izložen masovnim ubistvima, kako od okupatora tako i od novoformiranih vojnih formacija na području okupirane zemlje. Tokom 1941. godine u Hercegovini najviše Srba strada od hrvatskih i muslimanskih ustaša. Kao odgovor na te zločine formirana je „narodna vojska“ koja je uglavnom imala cilj da zaštiti srpski narod od istrebljenja. U toj vojsci bilo je i nacionalno i komunistički opredijeljenih pojedinaca. Zbog različitih pristupa u vođenju borbe, ciljeva i same politike borbe, a posebno zbog prijekih ubistava od strane komunističkog vođstva, dolazi do podjele na dva pokreta. Ravnogorski pokret ili Jugoslovenska Vojska u Otadžbini (JVuO) u narodu poznati kao četnici, postupali su po naređenjima kralja i vlade iz Londona, odnosno njihovog zvaničnog predstavnika generala Dragoljuba Mihailovića, borili su se za očuvanje državnog poretka i svoje otadžbine kojoj su dali zakletvu – Kraljevine Jugoslavije. Komunistički pokret ili partizani slijedili su upustva Kominterne, jasno su isticali da se bore protiv poretka (i svoje države) – Kraljevine Jugoslavije, kao i da ruše „stari sistem i prave bolje društvo“. Osnovni cilj ovog pokreta bio je rušenje starog sistema i borba da se osvoji vlast. Glavna prepreka u toj namjeri bila je JVuO, koja je do samog kraja rata bila glavni neprijatelj partizana. Do konačnih podjela dolazi krajem 1941. i u prvoj polovini 1942. godine. Najveći razlog podjele bila su komunistička ubistva nevinog srpskog stanovništva. Srpski narod našao se tada pred biološkim nestankom, izložen istovremeno brutalnim ubistvima kako od strane ustaša sa jedne, tako i od strane komunista sa druge strane.

Krajem 1941. godine u partizanski pokret u Hercegovini dolaze instrukcije vođstva partizanskog pokreta – „Vrhovnog štaba“ da je primarni cilj u daljem razvoju oružane borbe „beskompromisna borba protiv klasnog neprijatelja, prije svega protiv tzv. velikosrpske hegemonističke klike, oko koje se (navodno) okupljaju sve kontrarevolucionarne snage u zemlji“. Ove ideološke smjernice donesene su i pod uticajem „španskih boraca“ koji su za propast republikanaca u Španskom građanskom ratu krivili „petu kolonu“. Pod „petom kolonom“ smatrani su svi koji su po njima prepreka „revoluciji“, u prvom redu predstavnici vlasti: oficiri, sudije, učitelji i drugi intelektualci, zatim sveštenici, solunci i imućni domaćini, jer oni sigurno neće podržati „revoluciju“, i da se prvo sa njima mora obračunati, jer su oni, u stvari konkurencija „novoj vlasti“. Posebno je isticano da borba protiv te „klike“ treba da bude prioritet u odnosu na borbu protiv okupatora i ustaša. Ustaše, a kasnije i komunisti imali su tada iste načine izvršenja zločina – malo je poznato da su i partizani ubijali ljude bacanjem u jame (u trebinjskom kraju – Šumi trebinjskoj postoji više jama u koje su komunisti – partizani bacali žive ljude – civile iz okolnih sela. To su jame: Sviti do, Pribilova jama, Golubnjača, jama Duboko, i dr.) kao i istog izmišljenog neprijatelja tzv. „velikosrpsku hegemoniju“. Postoje čak i dokumenti o saradnji ova dva pokreta, u kojima je definisan isti cilj borbe. U isto vrijeme srpski narod bio je izložen ubijanju od više različitih neprijatelja. Time je za hercegovačke Srbe stvoren užasan košmar, jer su stravični pokolji između ustaša (Hrvata i Muslimana) i Srba dobili još jednu dimenziju – ideološku, koja je gurnula Srbe u međusobne pokolje. Rukovodstvo partizanskog pokreta posebno je isticalo da u Crnoj Gori i Hercegovini ne bi trebalo tolerisati postojanje bilo kakvih drugih oružanih formacija, osim partizanskih. Preko crnogorskih NOP odreda vršio se pritisak na rukovodstvo NOP- a u Hercegovini,  da prekine svaku dalju saradnju sa četnicima u borbi protiv ustaša, i da se umjesto saradnje sa njima najenergičnije obračuna. Zbog ustezanja hercegovačkog partizanskog rukovodstva da zagazi u bratoubilačku borbu, za komandanta novog Operativnog štaba za Hercegovinu određen je Sava Kovačević, dotadašnji komandant Nikšićkog NOP odreda. To je urađeno bez odobrenja Glavnog Štaba NOP odreda za BiH, i bez pitanja Vrhovnog štaba NOP odreda Jugoslavije. 

Petar Drapšin

U to vrijeme u Crnoj Gori i Hercegovini počinjena su i prva ubistva u najvećoj mjeri nedužnih ljudi, koje je partizanski pokret označio kao „neprijatelje revolucije“. Na poziv lokalnog partizanskog „rukovodstva“ Operativnom štabu za Hercegovinu, dolazile bi tzv. „udarne čete“ „kaznene ekspedicije“ koje su uz spiskove i preporuke lokalnog komunističkog vođstva hapsile i ubijale lokalno stanovništvo, koje je bilo označeno kao „peta kolona“ bez razlike da li se radi o ljudima, starcima, ženama ili maloljetnim licima. Često bi i sami lokalni komunisti učestvovali u egzekucijama. Ta ubistva su inicirala bratoubilačku borbu između partizana i četnika. Osim toga partizani su iz zasjeda napadali i italijanske vojne kolone. Ličnost i namjere novopostavljenog komandanta NOP za Hercegovinu, Save Kovačevića, najbolje oslikava rečenica koju je izgovorio na skupu rukovodilaca Nikšićkog NOP i privremenog NOP za Hercegovinu u trebinjskoj Lastvi, na kome je učestvovao i Slobodan Princip, član Glavnog štaba NOP za BiH. Tada je Kovačević prekinuo izlaganje jednog učesnika o situaciji u sjeverozapadnoj Bosni rekavši: „Koliko ste petokolonaša ubili?“ Kada je čuo da tamo nije niko ubijen, oduzeo mu je riječ. Već tada u Lastvi u komandi Operativnog štaba za Hercegovinu počinjena su i prva (do danas poznata) ubistva. Naime, u toku navedenog „savjetovanja“ (15. januara 1942.) u Lastvu su došla dvojica Trebinjaca i donijela pismo koje je italijanska komanda uputila tzv. Operativnom štabu NOP odreda za Hercegovinu, nudeći pregovore o nenapadanju. Pismo italijanske vojne komande u Lastvu su donijeli Vlado Petković, gostioničar iz Trebinja, unuk Luke Petkovića proslavljenog vojvode iz Hercegovačkog ustanka 1875. godine i Dušan Bokonjić, fotograf iz Trebinja. Njihovi sinovi bili su u italijanskom zatvoru kao simpatizeri komunista. Oni su pristali da odnesu pismo uz obećanje da će im sinovi biti pušteni na slobodu. Petković je bio u rodbinskim vezama sa Kovačevićima na Grahovu, dok je Bokonjić imao rodbinu na Vilusima. Bili su upozoreni da se već do tada u Lastvi događaju „čudne stvari“. Oni su bez razmišljanja prihvatili ponudu, ne pomišljajući da ih u Lastvi vreba smrtna opasnost.  Kada su došli u Lastvu i saopštili Savi Kovačeviću, Vladu Šegrtu, Petru Drapšinu i drugima italijanski prijedlog o nenapadanju, oni su počeli zlokobno da se cerekaju i sašaptavaju. Šta se dalje dogodilo najbolje opisuje Vlado Šegrt u njegovim „Ratnim uspomenama“. „Dok su nam oni pričali o svojoj misiji, Sava mi prišapta da je to špijunska sorta. dogovorismo se da ih ispitamo. Pokazalo se da su obojica špijuni. Pokušali su da nas obmanu, ali su se spleli i na kraju ispričali sve što su znali. (?) Odmah je obrazovan ratni sud koji ih je osudio na smrt strijeljanjem“. Oni su tada tri dana zvjerski mučeni u zatvoru u Lastvi i ubijeni kao „buržuji i potencijalni neprijatelji“. Šegrt je dobro znao da se nije radilo o nikakvim špijunima. Njihova rodbina ih je našla poslije protjerivanja partizana iz Hercegovine u junu 1942. godine u jednoj udolini pokrivena tankim slojem zemlje u pohabanim seljačkim odijelima i opancima (odjeću su im oduzeli partizani).

Nemoguće je ovdje navesti sva imena ubijenih kao ni imena njihovih ubica. Većina žrtava bili su obični civili, čak i žene i maloljetna djeca, iznemogli starci. (Najsažetiji popis partizanskih žrtava i njihovih ubica nalazi se u knjizi Sava Skoka „KRVAVO KOLO HERCEGOVAČKO 1941 – 1942.“). Komunisti su ubijali i svoje istomišljenike samo ako bi posumnjali u njihovu lojalnost Komunističkoj partiji. Oni koji su činili ta zlodjela bili su dobrim dijelom psihički bolesne osobe. Razmjere partizanskih zločina u Hercegovini 1941. i 1942. godine mogu se sagledati i iz izvještaja Vasa Miskina – Crnog, člana Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH od 28. aprila 1942. godine na sastanku Okružnog komiteta KPJ u Fatnici. Prema tom izvještaju, kaznene ekspedicije Operativnog štaba za Hercegovinu ubile su, do tog vremena preko 500 ljudi (mahom civila).

Milija Stanišić

Partizanska ubistva nisu vršena tajno, bez svjedoka, već naprotiv, tu je riječ o teatralnim ubistvima, sa puno svjedoka, svojevrsnom „publikom“. (Radački brijeg na Ljubomiru, Jasenik kod Gacka…). Akteri tih zločina nisu se skrivali, već isticali u ubijanju srpskih civila, što je ratni zločin bez presedana u istoriji srpske Hercegovine. Ovi zločini su ranije tumačeni, da su počinjeni u cilju zastrašivanja srpskog naroda kako bi se priključio komunističkom pokretu. Danas se sa sigurnošću može tvrditi da su ovi zločini vršeni sa ciljem uništenja srpskog naroda, njegovog nacionalnog i duhovnog (svetosavskog) identiteta. To potvrđuje i činjenica da se najveći dio hercegovačkih Srba poslije ovih partizanskih zločina priključio Ravnogorskom pokretu – četnicima i protjerao partizane iz istočne Hercegovine sredinom 1942. godine. Tada je uhvaćen i kažnjen veći dio vinovnika tih zločina. Partizani su tokom Drugog svjetskog rata  kršili pravila rata i Ženevsku konvenciju prema pripadnicima JVuO – četnicima koji su kao vojska međunarodno priznate države bili njima zaštićeni.

Najistaknutiji partizani – egzekutori koji su sijali smrt i vršili teror nad srpskim narodom Hercegovine bili su: Sava Kovačević, Petar Drapšin, Vlado Šegrt, Dimitrije Bulajić, Ljubo i Stevo Kovačević, Milija Stanišić, Jovan Vujičić, Miloslav Aleksić i mnogi drugi.  Od partizanki koje su učestvovale u ubijanju Srba ističu se:  Dragica Pravica, Danica Kovačević, Cmiljana Milošević, Ljubica Ivković…

                          Sava Kovačević- obračun sa SPC

Sava Kovačević

Sava Kovačević je bio tzv. partizanski komandant Nikšićkog NOP odreda, a kasnije je imenovan za komandanta Operativnog štaba NOP za Hercegovinu. Komanda „štaba“ bila je u školi u Lastvi, koja postaje jedno od najvećih partizanskih mučilišta i stratišta. Zajedno sa svojim partizanima hladnokrvno je ubijao i terorisao Srbe: svještenike SPC, krvne srodnike, djevojke i žene, solunske dobrovoljce, organizatore junskog ustanka protiv ustaša 1941. godine, svjedoke ustaških zločina, intelektualce, oficire i podoficire Kraljevine Jugoslavije, žandarme, nedužno stanovništvo… Zločini koje je počinio sa svojim istomišljenicima dogodili su se:  u januaru, februaru, martu i aprilu 1942. godine na prostoru: Trebinja, Ljubinja, Herceg Novog, Grahova, Nikšića, Banjana, Golije, Pive… Sve terorističke akcije planirane su u školi u Lastvi, odakle su i upućivane tzv. kaznene ekspedicije u pojedine krajeve istočne Hercegovine. Tu je formiran i prvi prijeki sud u Hercegovini i pale prve žrtve tzv. partizanskih istraga.

Teror Save Kovačevića nad sveštenicima i monasima Srpske pravoslavne crkve počeo je na Badnji dan 1942. godine.

Po naređenju Save Kovačevića ubijen je na Badnji dan 1942. godine jeromonah manastira Kosijerevo Teofan Bejatović. Jeromonah Teofan Bejatović bačen je u jamu Vranjača na Vraćanovićima. Jeromonah Teofan rodom je iz sela Bodežišta, opština Gacko.

Sava Kovačević je naredio da se uhapsi paroh Vučedolski (Banjani) Vaso Popović. Paroh Vučedolski uhapšen je kod Gacka, a ubijen na Bogojavljenje 1942. godine kod Nikšića. Po ubistvu, njegovo tijelo je bačeno u jamu u Gornjem polju kod Nikšića.

Po naređenju Save Kovačevića ubijen je na Blagovijesti 1942. godine jeromonah Gavrilo Dabić iz manastira Župa kod Nikšića. Njegovo unakaženo tijelo nađeno je u jami Ploča kod  Dragovoljića.

Na Jovanjdan 1942. godine ubijen je po naređenju Save Kovačevića u Banjanima jerej manastira Kosijerevo Risto Jaramaz.

Po naređenju Save Kovačevića ubijeni su u februaru 1942. godine sveštenomonasi iz manastira Duži u Trebinjskoj Šumi: otac Nikolaj – jeromonah manastira Duži, otac Evgenije monah manastira Duži, otac Petar monah manastira Duži, otac Mihajlo monah manastira Duži. Početkom marta 1942. godine ubijen je po naređenju Save Kovačevića kod sela Brani do đakon iz manastira Duži Damjan Zotović.

Sistematskim ubijanjem sveštenomonaha SPC – Eparhije Zahumsko – Hercegovačke u januaru, februaru i martu 1942. godine od strane Save Kovačevića i njegove terorističke grupe, želio se postići cilj: Uništenje nacionalnog i duhovnog (svetosavskog) identiteta Srpskog naroda.

Pored ubijanja sveštenika Srpske pravoslavne crkve, Sava Kovačević hladnokrvno nasrće i na svoje krvne srodnike Kovačeviće. On je naredio 15. januara 1942. godine da se pobiju na Grahovu njegovi srodnici: Kovačević Novica, sudija iz Nikšića, Kovačević Blažo, učitelj iz sela Spila, Kovačević Marko, zemljoradnik iz sela Spila, Kovačević Mirko, zemljoradnik iz sela Spila…

Dimitrije Bulajić i Dragica Pravica

Srbi iz Ljubomira nisu znali ko im dolazi u februaru 1942. godine. Po naređenju Save Kovačevića njegovi komunisti hvataju Srbe zemljoradnike iz sela Ljubomira i dovode na Radački brijeg, 27. februara 1942. godine. Na Radačkom brijegu hladnokrvno su ubijeni pred svojom rodbinom i komšijama od strane komunista: Ateljević Pajo, Budnić Trivko, Lečić Milovan, Lečić Gavrilo, Kovač Jovo, Kovač Branko, Kovač Janko, Kovač Rade, Kovač Veljko, Kovač Vidak, Kovač Gojko, Kovač Dušan, Kašiković Krsto, Kašiković Nikola, Mijanović Krsto, Milić Pajo, Popovac Rade, Sušić Pero, Sorajić Trivko, Sorajić Pero, Tomašević Obrad. Po ubistvu Srba – zemljoradnika iz Ljubomira, Dragica Pravica prilazi mrtvim Srbima i svakom od njih puca iz pištolja u glavu. Sava Kovačević i Dragica Pravica ožalošćene Srbe prisiljavaju da pored ubijenih Srba igraju i pjevaju.

Sava Kovačević je naredio da se krajem februara 1942. godine dovede iz trebinjskog sela Tvrdoš putar Vaso Popovčević. Vaso Popovčević je uspio da pobjegne ustašama sa Pridvoračke jame 23. juna 1941. godine. Sava Kovačević nije htio da usliši molbu Dušana Popovčevića i Rista Ružića, da pusti na slobodu Vasa Popovčevića. Ono što nisu uspjele da urade ustaše na Pridvoračkoj jami 1941. godine, uradio je u trebinjskoj Lastvi Sava Kovačević – hladnokrvno je ubio svjedoka genocida na Pridvoračkoj jami, putara Vasa Popovčevića. Njegovo tijelo preneseno je iz Lastve na Petrovdan 1942. godine i sahranjeno u pravoslavno groblje sela Tvrdoš.

Vlado Šegrt počinio brojne zločine nad srpskim narodom Hercegovine

Vlado Šegrt

„Bilo je možda previše strijeljanja… Ja to iz sadašnje perspektive razmišljam, ali iz ondašnje možda i nije, no je trebalo još više.“ (dio izjave Vlada Šegrta na tzv. Trebinjskom savjetovanju)

Zemljoradnik, u ratu komesar Lastvanske partizanske čete, komandant bataljona Luka Vukalović, komandant zloglasnog Prvog hercegovačko – crnogorskog udarnog bataljona. Ovaj bataljon formiran je na Baljcima (Bileća) 28.01.1942. To je bila jedinica posebne namjene, sastavljena od najspremnijih ideološki motivisanih boraca sa prostora nikšićkog, trebinjskog i bilećkog sreza. Sudeći po riječima Tripa Šarenca, člana Okružnog komiteta KPJ za sjevernu Hercegovinu, borba protiv četnika, „bila je prvenstveni i isključivi zadatak“ Prvog udarnog bataljona. Ova jedinica počinila je brojne zločine nad srpskim narodom Hercegovine, a posebno na prostoru Gacka i Nevesinja.

„Kada su osuđenike postavili uza zid, Vule Okiljević je počeo da se krsti. To je vidio Vlado Šegrt, pa je cepteći od bijesa viknuo: Udri toga što se krsti, kučka mu Boga jebem!“ Poslije ovog strijeljanja oko mrtvih ljudi uhvatilo se kolo, u koje su morali da uđu i bliski srodnici žrtava. (M. Okiljević o strijeljanju Srba u selu Jasenik, 03.04.1942.)

Savo Skoko navodi da je više ubistava srpskih civila Vlado Šegrt vršio lično, iz blizine, kao npr. kada je ubio Obrena Glogovca u nevesinjskom kraju. Vlado Šegrt je počinio zločin i u miru, 1945. godine, kada je naredio da se 13 Srba odvede iz zatvora u Trebinju i ubije. Oni su bačeni u jamu Čekalica kod Vučijeg Dola.

Skoko navodi da je u tom periodu, od ukupnog broja od partizana ubijenih nedužnih hercegovačkih Srba bilo 38. žena i djevojaka.

Početkom februara 1942. godine Vlado Šegrt dolazi iz  Baljaka (Bileća) u selo Bratač – opština Nevesinje. Jedinica pod njegovom komandom počinila je i ova ubistva. Da nije riječ o pretjerivanju ni proizvoljnom odnosu prema žrtvama represije i terora partizanskih „kaznenih ekspedicija“ u Hercegovini 1942. godine, navešćemo imena spomenutih žena i djevojaka:

U Bilećkom srezu ubijene su: Mijanović Jela, Vukoje Dragica, Sudžum Kata, Bošnjak Ilinka, Biberdžić Stana, Biberdžić Vasa.

U Trebinjskom srezu: Stijačić Petrana, Babić Stoja, Mijanović Petra, Gudelj Mila, Vukalović Draga, Vučković Anđa, Džodžo Ružica, Putica Kosa, Bubalo Anka, Bulajić Ljubica, Pidžula Anka, nepoznata žena iz Konavala.

U Nevesinjskom srezu:  Vučković Mileva, Tepurić Stana, Čupković Natalija, Žedijar Stojanka, Đerić Krstinja, Marić Milica (Milica je bila trudna. Ubijena je marta 1942, zato što je bila rođena sestra Petra Samardžića, jednog od najistaknutijih vođa junskog ustanka protiv ustaša u Hercegovini 1941 godine), Šarenac Jovanka, Šarenac Stana (posljednje dvije ubijene u svojoj kući od bombe koju su ubacili Šegrtovi „proleteri“ 20. 02.1942)

U Stolačkom srezu: Belović Sofija,

U Gatačkom srezu: Mučibabić Jela (u potiljak joj iz pištolja pucala partizanka Ljubica Ivković), bila teško ranjena i nepokretna, kasnije ubijena krampom,  Guzina Leposava (Ljubica Ivković je teško ranila, ali je preživjela), Grubačić Darinka, Višnjevac Sava, Zelenović Tonka, Milinković Mioljka, Nikolić Stana, Nikolić Jovana, Dumnić Božana, Ilić Anica, Todorović Rista.

U Konjičkom srezu: Lakatoš Suzana.

Spisak ubijenih nije potpun.

Početkom marta 1942. godine ubijena je Vida Tepurić iz sela Batkovići (Nevesinje) majka šestorice sinova: Sava, Novice, Dušana, Anđelka, Milana i Gojka i tri kćeri: Ljubice, Dragice i Milice. Vlado Šegrt je lično ubio u Zaseoku sela Grabovica – Žunovina početkom marta 1942. godine i starca Jova Tepurića, supruga Vide Tepurić.

Ono što je Vlado Šegrt radio u Nevesinju februara i marta 1942. godine, nastavljeno  je i pred sam kraj rata, 14. februara 1945. godine. Njegova Deseta hercegovačka „udarna“ brigada strijeljala je 15. mladih djevojaka – Nevesinjki, na osnovu lažnih optužbi i spiskova koje je jedna partizanska „obavještajka“ dostavila šefu OZN-e  Desete hercegovačke „udarne“ brigade. Tada je ubijena i maloljetna (sedamnaestogodišnja) kćerka Jele Mučibabić – Rajka. „Udarnici“ su tada strijeljali i sljedeće djevojke:

Zoru Kovačević, Nataliju Gutić, Dragicu Vasiljević, Ljeposavu Grahovac, Zagorku Kolak, Smilju Gudelj, Zoru Čolović, Dragu Vukotić, Milicu Bjelicu, Jovanku Burlicu, Rajku Banašević, Boriku Tešanović, Milicu Vučinić, Desanku Milošević. Po ubistvu navedenih srpskih mučenica, sve su sahranjene u porti srpske pravoslavne crkve u Nevesinju.

Prema novijim saznanjima (Izjava Gojka Tepurića za Večernje novosti 2010. godine) tada su još ubijene i: Jovanka Ivanišević, Desanka Vasiljević, Dušanka Gutić i Jovanka Samardžić.

Ideali i država za koju su se borili (i ubijali) navedeni  partizani – komunisti, bespovratno su nestali, vrijeme i noviji događaji prevazišli su ih. Takozvani „narodni heroji“ koje je proglašavalo tadašnje rukovodstvo KPJ pokazalo se da imaju i drugo lice, i to vrlo nezgodno, sa stanovišta nacionalno svjesnog dijela srpskog naroda – zločinačko. Događaji koje je rukovodstvo KPJ označilo kao „lijeva skretanja“ nisu ništa drugo već zločin prema srpskom narodu. Sticajem istorijskih okolnosti, počinioci ovih zlodjela našli su se na strani pobjednika, i za svoje zločine nikada nisu odgovarali, već naprotiv, proglašeni su za tzv. „narodne heroje“ pa čak i onog dijela srpskog naroda koga su ubijali. Zbog počinjenih zločina nad srpskim narodom, kome su i sami pripadali, oni ne mogu nositi epitet „narodni heroji“ jer za svoja zlodjela nisu nikada odgovarali, a zločin  nikada ne zastarijeva. U vrijeme SFRJ, svako drugačije mišljenje o tim događajima i ličnostima bilo je strogo kažnjavano, i stoga nije postojala mogućnost osude komunističkih zločina, kao i odgovornih za te zločine. U zemljama Evropske unije poštuje se Rezolucija Savjeta Evrope o osudi zločina komunističkih režima. Ovu rezoluciju trebaju da usvoje sve zemlje – buduće članice. I ruska Državna duma osudila je zločine iz staljinovog vremena. Istorija bi trebala biti napisana istinitim činjenicama, bez obzira na to da li to nekome odgovara ili ne odgovara, zbog političkih ili ličnih razloga, pogotovo danas kada je od tih događaja prošlo više od 71. godinu. U narodu se kaže: „Istina je Bogu mila“. Istina o ovim mučenicima može da nas sačuva od podijela. Istina o teroru nad pravoslavnim Srbima i Srpkinjama Hercegovine u vremenu Drugog svjetskog rata treba da ugleda svjetlost dana. Posebno iz razloga da buduće generacije ne ostanu u tami neistine i zaborava.

Autor: Milan Putica

 Korištena literatura:

„KRVAVO KOLO HERCEGOVAČKO 1 i 2“  Savo Skoko,  Beograd 2000.

„ŽRTVE KOMUNISTIČKOG TERORA U TREBINJSKOM KRAJU“ Jole Merćep, Beograd 2008.

Izjava Gojka Tepurića za Večernje novosti iz 2010. godine.