Stefan Nemanja, rodonačelnik dinastije Nemanjića i utemeljivač srpske srednjovjekovne države, pamti se po velikim zadužbinama − Đurđevim stupovima, Studenici, Hilandaru i dr. Mnogi ipak ne znaju da je ktitorsku misiju započeo još kao Veliki župan u svojoj prvoj prestonici, današnjoj Kuršumliji.

Zadužbine Sveta Bogorodica i Sveti Nikola građene su pod uticajem najsjajnijeg vizantijskog graditeljstva 12. vijeka. Još tada se dalo naslutiti da je Nemanja začetnik značajne ktitorske tradicije, koja je trajala više od dvjesta godina, a koju su u najboljem maniru nastavili njegovi nasljednici.

Današnja Kuršumlija (stari naziv Bele Crkve) sa okolinom bila je prostor odakle je Stefan Nemanja započeo stvaranje srpske srednjovjekovne države. Istorijska scena na kojoj se događa ktitorski čin Stefana Nemanje, period je kada on od udionog vladara postaje Veliki župan. Poslije susreta sa vizantijskim carem Manojlom Prvim Komninom kod Niša, dobio je i vladarsko dostojanstvo da podiže crkve. Na uzvišenju iznad sadašnje Kuršumlije, između 1159. i 1165. godine, rodonačelnik dinastije Nemanjića podiže crkvu posvećenu Svetom Nikoli.

Gotovo istovremeno, nedaleko odatle, na ušću Kosanice u Toplicu, nastala je zadužbina posvećena Svetoj Bogorodici. Crkva je izgrađena na zidinama crkve iz 6. vijeka. Nastala je u periodu od 1158-1162. godine. Dograđivana je u 14. vijeku. Radove je izvodila i nadgledala žena Stefana Nemanje - Ana, prva znamenita žena i monahinja manastira, sa svetovnim imenom Anastasija.

Postojale su nedoumice kojoj od ove dvije crkve pripada mjesto prve Nemanjine zadužbine, vjerovatno zato što su crkve građene u razmaku od samo nekoliko godina i što su isti neimari radili na obje (o čemu, pored ostalog, svjedoče i opeke sa natpisom ciglara Mavrijakusa, pronađene prilikom istraživanja obje zadužbine). Čitav kraj je polovinom 12. vijeka imao veliki ekonomski, politički i strateški značaj. Tuda su vodili putevi koji su povezivali zapad, primorje i Konstantinopolj na istoku. Područje je bilo bogato rudom, pa je razumljivo što je Stefan Nemanja za svoje prve zadužbine angažovao i najbolje neimare, već poznate u Vizantijskom carstvu po graditeljskom umijeću.

U manastiru Sv. Nikola organizovana je i prva prepisivačka djelatnost, a Sveti Sava je baš u ovom manastiru blagoslovio prvog vjernika, pošto je Srpska pravoslavna crkva dobila samostalnost. Ostaci konaka, takođe, svjedoče o nekadašnjem značaju ovog manastira za srpsku srednjovjekovnu državu. U manastiru Sv. Bogorodice zamonašila se Nemanjina žena Ana, majka Rastka (Svetog Save), Stefana i Vukana.

Prve Nemanjine zadužbine bile su centri duhovnog i kulturnog života sve do potpunog pada srpske srednjovjekovne države pod otomansku vlast. Tada je počelo rušenje, i manastiri su opustošili. Kada su ovi krajevi oslobođeni od otomanskog ropstva, jedva su pronašli temelje Sv. Bogorodice zarasle u šikaru, a manastir Sv. Nikola bio je u jadnom stanju.

Prva zadužbina Stefana Nemanje obnovljena je u decenijama poslije oslobođenja. Novi duhovni život počeo je 2013. godine, kada je manastir Sv. Nikola, poslije 323 godine dobio prvog monaha. Manastir Sv. Bogorodica čeka obnovu i pažnju kakvu samo zaslužuje nijemi sjedok velikih državničkih i ktitorskih početaka rodonačelnika srpske srednjovjekovne države – Stefana Nemanje.