JOVAN DUČIĆ: Njegoš obučen u Svetlost, pojavljuje se danas obučen u gvozdeni oklop, delo našega velikoga jugoslovenskoga vajara Tome Rosandića. Njegoš besmrtni postaje počasnim građaninom za sve vreme ovoga istorijskoga grada…

Prvo što putnik namjernik primijeti u Trebinju je veliki broj spomenika. Ti spomenici se na omalenim trgovima nadovezuju jedan na drugi sklapajući jedinstvenu istorijsku sagu o gradu sa prozirno plavim nebom. Bronzani, mramorni, kameni kipovi, biste, skulpture, fontane, kapiteli… kao da su oduvijek tu i predstavljaju nijeme svjedoke brojnim dosjetkama, lepršavim ljubavima, dječijoj vrisci, ali i nemilim vijestima. Jer tu, oko Platana, u parku, na pijaci i Starom gradu skoncentrisan je gro kulturno-istorijskih spomenika našeg grada, a baš tu se odvija čitav trebinjski ciklus života. Od vijesti da je rođeno dijete u porodilištu, preko svatovskih bombona do svakodnevnih smrtovnica.

Ispod posljednjih stabala platana u pravcu parka, a nedaleko od ulaza u Rimokatoličku katedralu Rođenja Blažene Djeve Marije je jedan od ovih spomenika. Prvi u svijetu podignut spomenik Petru II Petroviću Njegošu, velikom pjesniku i crnogorskom vladici. Darovao ga je Gradu i svima nama pjesnik i diplomata Jovan Dučić. I ne samo njega, nego i bezbroj drugih…
Zbilo se to u nedelju, na prvi dan Duhova, 27. maja 1934. godine. Čaršija i danas kaže da Trebinje ne pamti veće slavlje niti veći broj poznatih i priznatih ljudi kao na ovoj svečanosti. To ćemo i pokušati potkrijepiti činjenicama do kojih smo došli istražujući brojnu arhivsku građu širom bivše zemlje.

Njegoš je u Trebinju “obučen” u crnogorsku narodnu nošnju. U desnoj ruci drži knjigu dok lijevu ruku drži na srcu.
Na glavi nema kapu, što je vrlo neobično, jer je, uz crnogorsku narodnu nošnju, uvijek nosio kapu, pa su ga i umjetnici tako prikazivali. I slikari i skulptori. Da li je kapa namjerno ili nenamjerno izostavljena, ostaće kao vječni znak pitanja s obzirom da dva glavna „krivca“ što je ova bista pod Platanima više nisu među živima. To su Dalmatinac Toma Rosandić i Hercegovac Jovan Dučić. Vajar i pjesnik.

Jovan Dučić je u svojoj bogatoj diplomatskoj karijeri od 1931. do 1933. godine radio i boravio u Budimpešti. Upravo je to period kad naručuje bistu Njegoševu od Tome Rosandića. Ubrzo Dučić biva premješten u Rim, a Toma Rosandić mu sa velikim oduševljenjem javlja da je bistu završio, te da je mnogo rada, ljubavi i volje uložio da bi što bolje uspio, navodi Radoslav Milošević u svojoj knjizi „Zemaljsko i nebesko Jovana Dučića“.

Na drugoj strani, poznati srpski pisac Milovan Vitezović tvrdi da je ideja potekla mnogo ranije. Još 1927. godine, kada je Dučić poželjeo da gradu svoje mladosti prida veliki kulturni značaj i da u njemu, o svom trošku postavivši niz spomenika, izradi srpsku aleju velikana, pisaca i umjetnika koja će počinjati Njegošem, a završiti njim samim. Vitezović pominje i da je ovo navelo duhovitog pjesnika i tadašnjeg sekretara Beogradske berze Gustava Krkleca da napravi dosjetku kako Dučić u prestonici uvježbava kruti bronzani hod.
Dučić je ovu zamisao objavio prijateljima i od tadašnjih poznatih vajara Kraljevine zatražio da mu izrade kipove pojedinih velikana. Prvi mu se odazvao Toma Rosandić za Njegoša. Rosandić je, po Dučićevoj želji, napravio Njegoša i nije mu ga prodao nego darovao. To je i potvrdio natpisom „Toma Rosandić, kipar – Jovanu Dučiću, pesniku“.

Za ovu namjenu Ministarstvo vojske Kraljevine poklonilo je Dučiću jedan veliki austrougarski trofejni top iz Prvog svjetskog rata. Državne željeznice su besplatno vozile top u Mađarsku livnicu i vratile izlivenog Njegoša. Sam mađarski regent Horti naredio je besplatno livenje. Projekat za pijedestal je napravio arhitekta Dragiša Brašovan od granita iz Jablanice jer je Dučić tvrdio da je to najbolji granit. Na upisane su Dučićeve riječi:
„Mom milom Trebinju – Jovan Dučić“

Ideju o osnivanju Aleje i otkrivanju spomenika Njegošu podržao je i sam kralj Aleksandar. To je oduševilo Dučića pa je uskliknuo: „Veličanstvo, Vi ste veći od Napoleona!“, a kad mu je to poređenje zamjereno, Dučić se opravdao riječima: „Jeste, viši je cijelih šest centimetara!“
Ovo je bio prvi znak pažnje prema rodnom Trebinju, a veliki pjesnik je u planu imao još mnogo sličnih. Bio je duboko ponosan činjenicom da je Njegoš u Trebinju apolonski lijep, kakav je uostalom i bio u prirodi. Divio se njegovom izrazu lica, nešto između mudraca i svetitelja.

Čim je spomenik završen, Jovan Dučić, opunomoćeni ministar, je iz Rima kontaktirao trebinjsku opštinu da sačini odbor za proslavu. Na čelo Odbora je postavljen Đorđo Tupanjanin, tadašnji predsjednik opštine. Odbor za proslavu sastavio je program:
– 26. maja doček gostiju,
– 27. maja prije podne otkrivanje spomenika, polaganje vijenaca i banket,
– 27. maja poslije podne pomen povješanim za vrijeme poslednjeg rata, slike „Gorskog Vijenca“ na sceni, vatromet i Njegoševa akademija,
– 28. maja svečana povorka, proslava 25-e godišnjice postojanja Sokolskog društva, razvijanje sokolske zastave kojoj kumuje Jovan Dučić, popodne sokolski čas i sokolska akademija.
Detaljan program proslave Odbor je blagovremeno oglasio i putem štampe i preko plakata. U isto vrijeme, Odbor je zamolio građanstvo, udruženja, delegate opština, društva i pojedina lica koja žele da prisustvuju ovoj svečanosti, da se jave Odboru „opšte dopisnom kartom“ sa tačnim podacima:
– datum dolaska u Trebinje (26. ili 27. maj ujutru),
– broj lica (ženskih i muških odvojeno),
– da li se reflektuju na zaseban konak ili na jeftinije, zajedničko bez komfora, da li se reflektuju na ishranu u restoranu ili na zajedničku ishranu iz kazana.
– ko bi želio da stanuje u Dubrovniku ili Kuparima, sa kojim će iz Trebinja biti blagovremeno ustanovljena automobilska veza, neka naročito napomene.
Po primljenom obavještenju, Odbor će svakom licu (udruženju, delegaciji) odmah pismeno saopštiti gdje mu je stan i hrana osigurana. Takođe je osigurano kod Ministarstva saobraćaja da svim posjetiocima Trebinja prilikom ove svečanosti odobri 50% popusta na željezničku i 75% popusta na parobrodsku kartu. Putnici će na polasku platiti cijelu kartu, ali će je ovjeriti u Trebinju i s tom ovjerom biće im vraćen novac u povratku. A u interesu je samih posjetilaca da poštom saopšte svoje želje i to najkasnije do 10. maja – navodi se u saopštenju Odbora za otkrivanje Njegoševog spomenika u Trebinju.

Hiljade ljudi preplavile ulice…

Još u subotu, 26. maja 1934. godine na trebinjskim ulicama zavladala je živost. Grad se kitio zelenilom i cvijećem. Hiljade i hiljade ljudi preplavile su ulice. Sve kuće su okićene zastavama i ćilimima u živopisnim svijetlim bojama. Građani su od ranog jutra na nogama. Uzbuđeni i svečarski raspoloženi. Odbor za otkrivanje Njegoševog spomenika sa svim opštinskim funkcionerima, na čelu sa predsjednikom Đorđom Tupanjaninom, dočekuje mnogobrojne goste.
Na ulazu u grad, na mostu, podignut je slavoluk na kome su ispisane riječi:
„Dobro nam došli”, a na trgu su postavljene dvije bine. Velika svečana bina za obraćanje i mala bina pored spomenika na koju će se popeti oni koji treba da otkriju spomenik. Naročito lijep i živopisan izgled davali su hercegovački momci i djevojke sa svojim narodnim nošnjama.

Ipak, najsvečanije je bilo u nedelju, 27. maja. Još od sedam časova ujutru počela se sakupljati velika masa svijeta na Njegoševom trgu. Svijet je pridolazio sve do jedanaest časova, kada je stigao i
poslednji voz sa gostima iz sjevernih i najudaljenijih krajeva Bosne.
Već rano izjutra, prošla je gradom muzika 29. pješadijskog puka zadržavajući se na pojedinim mjestima i priređujući promenadne koncerte. Zatim je u osam časova počelo služenje u ovdašnjoj crkvi na kome su bile prisutne sve zvanice. Bogosluženje je vršio prota Marko Popović iz Mostara, zastupnik mostarskog episkopa uz asistenciju sveg ovdašnjeg sveštenstva, a na jektenija je odgovaralo pjevačko društvo „Zahumlje“ iz Nikšića. Poslije bogosluženja održan je pomen, a u jedanaest časova se pristupilo svečanom otkrivanju spomenika. Prvi je govorio predsjednik Opštine Trebinje Đorđo Tupanjanin. On je, između ostalog, rekao:

„Drevno Trebinje, koje je po svojim slavnim tradicijama zauzimalo dostojno mjesto u našoj narodnoj prošlosti, danas je dočekalo ovaj veliki dan sa osjećanjem neizmjerne radosti i svog nacionalnog ponosa. Zaslugom primjerne i rijetke darežljivosti jednog od svojih najistaknutijih sinova, pjesnika Jovana Dučića, njegovo rodno Trebinje danas se ukrašava ovim spomenikom najvećem geniju naše rase, neumrlome Njegošu, koga je svome rodu dala naša slavna i junačka Crna Gora. Misliocu, koji je predstavljao najumnija usta svoga naroda, pjesniku, koji je svojim djelima najjače izrazio borbu i težnju za svojom slobodom. Dijeleći ovu golemu radost sa svom svojom braćom, što je naše patriotsko Trebinje, zahvaljujući plemenitom gestu svoga dičnog sina Jovana Dučića, dočekalo ovu čast da u ovako velikom nacionalnom i kulturnom slavlju bude centar pažnje, za mene je najveće zadovoljstvo što mi je kao predsjedniu odbora proslave pripalo da budem tumač ovih naših osjećanja i misli u ovom velikom događaju, koji je za nas i ovo mjesto od nesumnjivoga istorijskoga značaja. Dragi naš i uvaženi Jovane! U času kad primam ovaj veličanstveni i kulturni dar iz Tvojih plemenitih ruku, a kao milog nam i proslavljenog sina ponosnog Trebinja, upućujem Ti u ime ovih tvojih dragih zemljaka, našu iskrenu i toplu zahvalnost, koja je duboko ukorijenjena u našim bićima. Ovim znamenjem velikoga Njegoša, u kome su sintezirana tri njegova najvažnija ukrasa: gorostasna idejna i nacionalna veličina našeg najslavnijeg narodnog pjesnika i mudraca – slavnoga Lovćenskog Vladike Rada, tvoje, kao darodavčevo neizmjerno obožavanje Njegoševa besmrtnoga Genija i umjetnost, koja predstavlja ono što je u nama najbolje i najuzvišenije. Pjesnička tvoja duša pogodila je najodabraniji put osvježenja stare slave našega Trebinja, u kom su u našoj slavnoj prošlosti vladali mnogi srodnici naše carske krvi. Primajući ispred Opštine trebinjske ovaj tvoj dar, spomenik besmrtnoga Njegoša, obećavam da ćemo ga najdostojnije čuvati, da ćemo se njim ponositi i On će nam biti simbol naših narodnih prepaćenih muka i uvijek svijetleti kao luča saznanja da smo kroz našu narodnu Golgotu ostvarili svoje nacionalne težnje…”

Čedo Milić, starješina Sokolske župe Mostar, razvija sokolsku zastavu

Đorđo Tupanjanin je na kraju svog osjećajnog i patriotskog govora predstavio Jovana Dučića i zamolio izaslanika NJ. V. Kralja generala Radovanovića da otkrije spomenik. Prije otkrivanja, Jovan Dučić je pozdravio okupljeni narod riječima:

“Njegoš obučen u Svetlost, pojavljuje se danas obučen u gvozdeni oklop, delo našega velikoga jugoslovenskoga vajara Tome Rosandića. Njegoš besmrtni postaje počasnim građaninom za sve vreme ovoga istorijskoga grada. Ja sam srećan što je Opština trebinjska primila s moje strane inicijativu za ovo današnje naše slavlje. Ali, gospodo, imam neizmernu sreću da Vas još nečim iznenadim. Njegovo Veličanstvo Kralj, inicijator svih plemenitih i velikih stvari u ovoj zemlji, za sve one koji imaju oči da istini pravo pogledaju u lice, taj naš blagorodni Kralj, prijatelj sviju vas, nekih dana u momentu kad sam išao da Mu se poklonim i da Mu saopštim da će danas biti otkriven spomenik, iznenadio nas je jednom svojom izvarednom pažnjom. On mi je rekao ‘Ja učestvujem sa Vama u ovom velikom kulturnom radu. Ja poznajem Vaš rad, imam u srcu osećanja za Vaše plemenito građanstvo i kažite to, molim Vas, sa Moje strane Trebinjcima’. Vi znate za Njegoša, za Njegošev ‘Gorski Vijenac’ i taj original u rukopisu ima NJ. V. Kralj. NJ. V. Kralj blagonavoleo je podariti gradu Trebinju faksimil originalnog ‘Gorskog vijenca’, koji je Njegoš pisao svojom rukom. Njih ima svega nekoliko i jedan primerak NJ. V. Kralj je blagonavoleo dati Trebinju da bude pored Njegoševog spomenika još jedan spomenik više za kulturni razvitak Hercegovine i kulturne ideale jednog širokog pojasa Otadžbine. U luksuznom izdanju na prvoj unutrašnjoj strani NJ.V. Kralj je svojeručno napisao ove reči:

‘Opštini grada Trebinja prilikom otkrivanja spomenika Velikog Pesnika Njegoša.
23. maja 1934. Aleksandar’“

Kada je ovo Jovan Dučić saopštio, sakupljena ogromna masa svijeta burnim poklicima je pozdravila NJ.V. Kralja:
„Živio Kralj. Vječita mu hvala!“. Zatim je Dučić saopštio da je pripremio na dar gradu Trebinju knjigu koja će se zvati „Zlatna knjiga Trebinja“. Ovo je velika knjiga u luksuznom žutom povezu sa zlatnom ornamentikom u nacionalnim motivima, a u sredini je ostavljen prostor gdje će biti utisnut grb grada Trebinja (Jovan Dučić pokazuje velikoj masi okupljenog svijeta jednu u zlato povezanu knjigu, koju je bio odnio NJ. V. Kralju sa molbom da na prvoj strani ove takozvane Zlatne knjige Grada Trebinja napiše nekoliko uvodnih riječi).

Veliki zbor Hercegovaca, Crnogoraca, Bokelja, Župljana i Dalmatinaca slušao je sa najvećim uzbuđenjem kada je Jovan Dučić povišenim glasom pročitao riječi NJ. V. Kralja:
„Trebinje je rađalo heroje, mučenike i pesnike, tri najčistije kapi krvi čoveka. Taj istorijski grad je oduvek mala, ali gorda predstraža Otadžbine i vredni čuvar vere u naš ideal i naše misli. Aleksandar, 27 maja 1934.“.
I OVO saopštenje okupljeni narod je pozdravio dugotrajnim i srdačnim poklicima NJ. V. Kralju.

Ovaj govor pjesnik je završio:
„Braćo, predajući vam danas na ovoj svečanosti ovaj spomenik na pobožno čuvanje poznim generacijama, ja vas sa svoje strane sve pozdravljam. Pozdravljam braću Hrvate, braću iz Crne Gore, braću iz Boke Kotorske, braću iz slavnog Dubrovnika i braću sa svih strana koji su ovaj grad počastili i bez kojih ovaj praznik ne bi bio praznik. Živeli!“
ZATIM je sišao sa svečane bine izaslanik NJ. V. Kralja general Milan Radovanović i uputio se, u pratnji predsjednika opštine Đorđa Tupanjanina, prema manjoj bini. Kada se popeo na manju binu otkrio je spomenik uz riječi:
„U ime Njegovog Veličanstva Kralja (prolamaju se usklici ‘Živio Kralj!‘) otkrivam spomenik Velikom Njegošu!“
Tada se sa spomenika diže veliko platno, obavijeno narodnom trobojkom i pri pojavi zaista interesantnog i lijepog Njegoševog spomenika narod kliče: „Slava neumrlom Njegošu!“.
Poslije svečanog otkrivanja Njegoševog spomenika, Dučić je rekao: „Braćo, visoka mi je čast da predajem ovaj spomenik za sve vreme na pažnju i za ljubav vama u licu našeg predsednika opštine i njegovih drugova….“ (Usklici: „Živio!“) Zatim je pjevačko društvo „Sloga“ iz Dubrovnika otpjevalo državnu himnu.

U ime narodnih poslanika govorio je Gavra Milošević, a u ime Narodne skupštine Petar Ivanišević. Zatim se u ime „Gajreta“ obratio Mustafa Alikalfić. Dok su se ređali govornici, položeno je na spomenik 40 vijenaca. Time je svečanost otkrivanja spomenika završena, pa su izaslanik NJ. V. kralja, senatori, narodni poslanici i izaslanici pojedinih društava otišli u Oficirski dom, gdje je priređen banket.
Na banketu je izmijenjeno nekoliko srdačnih govora.
Oko 15 časova ponovo su se svi okupili i u veličanstvenoj povorci krenuli na groblje, kod kosturnice, gdje je održan svečani pomen palim učesnicima u borbi za narodno ujedinjenje i slobodu.
U ovoj kosturnici sahranjeno je 77 povješanih momaka i dvije djevojke.

Pomen je izvršio Marko Popović, dok su pjevačko društvo „Njegoš“ sa Cetinja i „Sloga“ iz Dubrovnika odgovarali na jektenija i otpjevali jednu prigodnu pjesmu „Pokolenja djela sude“. Poslije pomena je trebalo da se održi “Njegoševa akademija” na otvorenom, ali je odložena za sutradan zbog jake kiše. Sutradan je, takođe, bila divna svečanost u Trebinju povodom proslave 25 godina Sokolskog društva i osvećenja Sokolske zastave, ali o tome neki drugi put.

Od ovog veličanstvenog slavlja nije prošlo mnogo, a počeo je Drugi svjetski rat. Te užasne 1941. godine nekome je zasmetao Njegoš. Htjeli su ga uništiti, ali zahvaljujući prisebnosti opštinskih funkcionera, koji su umolili komadanta italijanskih snaga, spomenik je spašen. Sakriven je dočekao 1945. godinu, kad je obnovljen i otkad gordo stoji pod Platanima i bdije nad svojim Trebinjcima, čekajući neka bolja vremena i novog mecenu koji će dovršiti Dučićevu ideju o Aleji srpskih velikana u Trebinju.

KAKO PRIVUĆI STRANCE

Jovan Dučić je bio zgranut vrlo malim brojem spomenika u gradovima. Tvrdio je da onaj ko dođe da obiđe naše glavne gradove zaključuje po minimalnom broju spomenika da mi uopšte nemamo istorije. Ni političke, ni vojničke, a najmanje kulturne. Dučić se pitao:

„Po čemu mislimo da ćemo privući strance? Da vide naše šume ili naše provalije ili da se okupaju u moru? Toga oni imaju i kod kuće. Jedino što strance privlači, to je tuđa kultura, naročito umetnost. Svet ne ide u Afriku da vidi pustinju, nego da vidi piramide i stare hramove.”

GOSTI

Na svečanost su stigli predstavnici mnogih kulturnih i prosvjetnih društava i ustanova Bosne, Dalmacije, Crne Gore, Hercegovine. NJ. V. kralja zastupao je general Milan Radovanović, komandant artiljerije Zetske divizije, kraljevsku vladu Ban Zetske Banovine Mujo Sočica (Publicista Rade Likić utvrdiće da je on bio kum Dare Spasojeve, originalnog lika iz pjesme Duni vjetre malo sa Neretve, prim. autorke), Senat Dr Mića Mićić, senator, Narodnu skupštinu narodni poslanici Gavra Milošević, Pera Ivanišević, dr Elegović, Kešeljević i Nikolić, a osim Jovana Dučića, bio je prisutan i vajar Toma Rosandić lično. Na svečanostima su učestvovala pjevačka društva „Njegoš“ sa Cetinja, „Sloga“ iz Dubrovnika i „Zahumlje“ iz Nikšića. Poslije njih dočekane su predstavnice „Kneginje Zorke“ iz Nikšića i Dubrovnika, „Zanatlijsko-radničkog udruženja“ iz Dubrovnika, Kosovke Devojke“ iz Nikšića, „Jadranske Straže“ sa Cetinja, predstavnici Glavnog odbora „Prosvete“ i „Gajreta“, predstavnici Narodne odbrane sa Cetinja i mnogi drugi. Isto tako, na ovu svečanost poslale su svoje delegate opštine Podgorica, Nikšić, Risan, Metković, Dubrovnik i Cetinje. Ministra prosvete zastupao je Mihailo Ranvajn, načelnik Prosvetnog odelenja Banske uprave na Cetinju i direktor Trebinjske gimnazije Uroš Čović. Na ovoj proslavi učestvovala su sokolska društva iz Podgorice, sa Cetinja, iz Ljubinja, Čačka, Dubrovnika, Stoca, Kotora, Risna, Bijele, Metkovića i Andrijevice.

Jelena KOVAČEVIĆ/Glas Trebinja